Przyczyny, objawy i leczenie chorób sercowo-naczyniowych. Profilaktyka.

Epidemiologia chorób sercowo-naczyniowych

Odsetek zgonów z powodu chorób sercowo-naczyniowych z roku na rok jest coraz wyższy. Zdecydowana większość (85%) zgonów w 2016 roku powiązana była z zawałem serca oraz udarem (1, 2). W samej Europie 45% zgonów spowodowane było chorobami kardiologicznymi i wciąż przewyższały one dwukrotnie liczbę zgonów spowodowanych chorobami onkologicznymi. W regionie europejskim, choroba wieńcowa była najczęstszą przyczyną śmierci i odpowiadała za 20% zgonów kobiet i 19% mężczyzn (3). Choroby układu krążenia są dodatkowo przyczynami utraconych potencjalnych lat życia, a co najważniejsze utraconych lat życia w zdrowiu (4). Niepokojące jest to, iż choroby sercowo-naczyniowe nie dotyczą jedynie osób starszych, często są to osoby poniżej 75, a nawet poniżej 65 roku życia (3).

Co jest przyczyną chorób sercowo-naczyniowych

Czynniki ryzyka chorób sercowo-naczyniowych można podzielić na te modyfikowalne i na te, na które wpływu nie mamy. Do grupy czynników niemodyfikowalnych należą między innymi wiek, płeć (mężczyźni są bardziej narażeni), występowanie już chorób krążenia czy obciążenia genetyczne (mutacje genowe). Najważniejszymi, modyfikowalnymi czynnikami ryzyka chorób sercowo-naczyniowych są: niezdrowa dieta, brak aktywności fizycznej, palenie/zażywanie tytoniu i spożywanie alkoholu.

Powyższe zachowania mogą w konsekwencji prowadzić do wzrostu ciśnienia tętniczego, zaburzeń lipidowych, podwyższonego stężenia glukozy we krwi, a także hiperglikemii czy cukrzycy, nadwagi i otyłości. Wymienione czynniki ryzyka zwiększają prawdopodobieństwo wystąpienia chorób sercowo-naczyniowych tj. zawału, udaru, niewydolności serca, a także innych powikłań (1). 

Charakterystyka chorób sercowo-naczyniowych

Choroby sercowo-naczyniowe (CVD – Cardiovascular disease) są grupą chorób charakteryzujących się zaburzeniami pracy serca lub naczyń krwionośnych. Należą do nich:

• nadciśnienie tętnicze (zbyt wysokie ciśnienie tętnicze krwi)
• niewydolność serca
• choroba niedokrwienna serca (choroba wieńcowa - choroba naczyń krwionośnych zaopatrujących mięsień sercowy, zawał serca)
• choroby naczyń mózgowych
• choroby tętnic obwodowych (choroby naczyń krwionośnych zaopatrujących kończyny górne i dolne)
• choroba reumatyczna serca (uszkodzenie mięśnia sercowego w wyniku gorączki reumatycznej)
• kardiomiopatie
• wrodzone wady serca
• oraz zakrzepica żył głębokich i zatorowość płucna (skrzepy w żyłach kończyn dolnych, które mogą dostać się do serca lub płuc) (1).

Niektóre z chorób sercowo-naczyniowych zaliczyć można do cywilizacyjnych, co oznacza, że główną przyczyną ich występowanie jest nieprawidłowy styl życia, a w szczególności nieodpowiednie żywienie. Należą do nich między innymi nadciśnienie czy miażdżyca.

Nadciśnienie tętnicze 

Ponad bilion dorosłych osób na całym świecie ma podwyższone ciśnienie tętnicze. Niestety, ale mniej niż 1 na 5 z tych osób kontroluje wartości tego parametru. W Polsce na nadciśnienie cierpi blisko ¾ populacji w wieku ponad 65 lat. Jednakże problem ten nie dotyczy jedynie starszych osób. Podwyższone parametry ciśnienia obserwuje się także u dzieci i młodzieży, szczególnie tych z otyłością.  O nadciśnieniu tętniczym mówimy gdy wysokość ciśnienia skurczowego wynosi powyżej 140 mmHg i/lub powyżej 90 mmm/Hg w przypadku ciśnienia rozkurczowego.

U wielu pacjentów nadciśnienie tętnicze nie daje żadnych objawów, zwłaszcza w początkowej fazie rozwoju choroby. Często dolegliwości pojawiają się, gdy nadciśnienie doprowadza do powikłań, a ryzyko pojawienia się innych chorób krążeniowych drastycznie wtedy wzrasta. Objawami nadciśnienia tętniczego są między innymi bóle i zawroty głowy, bezsenność, duszności, kołatanie serca, potliwość, uderzenia gorąca, zaczerwienienie twarzy czy zmniejszenie sprawności fizycznej. Długotrwałe i narastające ciśnienie może prowadzić do uszkodzenia narządów oraz mniejszych struktur.

Pierwszą i najważniejszą metodą leczenie jest zmiana stylu życia i zminimalizowanie czynników ryzyka nadciśnienia tętniczego (mi.in. otyłość, mała aktywność fizyczna, stosowanie alkoholu i tytoniu, czy dieta bogata w sód). W niektórych przypadkach konieczne jest przyjmowanie leków obniżających ciśnienie tętnicze. Każdy pacjent obligatoryjnie powinien kontrolować wartości ciśnienia.

Miażdżyca

Miażdżyca jest chorobą zapalną tętnic, charakteryzującą się tworzeniem zmian w ścianie naczynia, z naciekami zapalnymi, gromadzeniem lipidów i włóknieniem. Wskutek tego dochodzi do stopniowego zmniejszania przepływu krwi, co może skutkować ograniczeniem zaopatrzenia między innymi w tlen najważniejszych organów czy struktur organizmu jakimi są serce i mózg. Choroba ta ma swoje początki już w dzieciństwie, jednakże kliniczne objawy tej choroby pojawiają się między 50 a 60 rokiem życia. W mechanizmie powstawania blaszki miażdżycowej, która w konsekwencji skutkuje miażdżycą biorą udział między innymi czynniki zapalne oraz lipidy (głównie LDL-cholesterol, którego stężenie zwiększa się przy stosowaniu diety bogatej w nasycone kwasy tłuszczowe i kwasy tłuszczowe trans). 

W zależności od lokalizacji i nasilenia zmian miażdżycowych, możemy mówić o poważnych, a nawet zagrażających życiu konsekwencjach. Najpoważniejszymi skutkami miażdżycy może być choroba niedokrwienna serca (spowodowania ograniczeniem przepływu krwi w naczyniach wieńcowych), czy nawet zawał serca (w skutek pęknięcia blaszki miażdżycowej i zatkaniu przepływu krwi, a w konsekwencji częściowej martwicy mięśnia sercowego). W przypadku, gdy zmiany zlokalizowane są w obrębie tętnic szyjnych, chory może zaobserwować zaburzenia pamięci i widzenia, zawroty głowy, omdlenia, a także może dojść do poważniejszych konsekwencji takich jak udar mózgu. Niedokrwienie może również dotyczyć kończyn dolnych, a nawet jelit. Proces miażdżycowy zazwyczaj dotyczy całego organizmu, a nie jedynie pojedynczego narządu. 

W ramach leczenia miażdżycy należy zwrócić uwagę na zmianę stylu życia. Szczególną uwagę należy poświęcić diecie. W przypadku zaawansowanej miażdżycy stosuje się leki zmniejszające stężenie głównie cholesterolu LDL i trójglicerydów we krwi (np. statyny, fibraty), sterole lub stanole obniżające wchłanianie cholesterolu z jelit do krwi (dodawane do niektórych margaryn i jogurtów), a także leki przeciwzakrzepowe. Jednakże należy pamiętać, że prawidłowe żywienie powinno być nieodzownym elementem każdego postępowania farmakologicznego. Zmiany powinny dotyczyć ogólnie rozumianego stylu życia tj. zaprzestanie stosowania używek czy zwiększenie aktywności fizycznej.

Choroba niedokrwienna serca (zawał serca)

Choroba niedokrwienna serca (ChNS) obejmuje wszelkie stany niedokrwienia mięśnia sercowego spowodowanego niedostatecznym zaopatrzeniem komórek serca w tlen. Do tej grupy należy zaliczyć przewlekłą chorobę wieńcową, w przypadku której niedokrwienie jest spowodowane zmianami (głównie miażdżycowymi) w tętnicach wieńcowych. Możemy wyróżnić dwa rodzaje choroby wieńcowej – stabilna (np. dławica piersiowa, zespół sercowy X) oraz ostra (np. zawał serca czy niestabilna dławica piersiowa). 

Objawami choroby wieńcowej są najczęściej: płytki oddech, promieniujący ból i ucisk za mostkiem, mdłości, kołatanie serca, przyspieszone bicie serca, poty, zwroty głowy czy osłabienie. Często jednakże jest bezobjawowa, a pacjenci dowiadują się o niej gdy dojdzie już do pełnościennego zawału serca.

Leczenie choroby wieńcowej polega głównie na profilaktyce. Należy unikać używek i wprowadzić zbilansowaną dietę, a także unikać nadmiaru stresów. Warto również kontrolować stężenie homocysteiny we krwi, której podwyższone stężenie jest jednym z czynników ryzyka wystąpienia choroby niedokrwiennej serca. Dodatkowo stosuje się, leki przeciwzakrzepowe (kwas acetylosalicylowy), beta-blokery, inhibitory konwertazy angiotensyny II, oraz preparaty obniżające stężenie lipidów we krwi (np. statyny) czy też nitrogliceryny w przypadku pojawienia się napadów bólu. 

Choroby naczyń mózgowych (udar mózgu)

Choroby naczyń mózgowych (ChNM), a w szczególności udar mózgu, stanowią bardzo istotny problem medyczny, społeczny i ekonomiczny, gdyż dotyczą około 40% hospitalizacji na oddziałach neurologicznych w Polsce. Choroby te mogą doprowadzić do niesprawności, a co najważniejsze do utraty samodzielności w wykonywaniu codziennych czynności. Do chorób naczyń mózgowych zalicza się zawały mózgu, krwotoki śródczaszkowe i podpajęczynówkowe, zwężenia tętnic przedmózgowych i mózgowych nieprowadzące do zawału mózgu, a także inne patologie naczyniowe mózgu oraz następstwa chorób naczyniowych mózgu. 

Przyczyną chorób naczyń mózgowych mogą być przede wszystkim zmiany miażdżycowe zlokalizowane w tętnicach, a także malformacje w ich strukturze. Może to skutkować wystąpieniem chorób o nagłym początku np. udar mózgu, lub też schorzeń przewlekłych (często długo bezobjawowych) np. otępienie, choroba Parkinsona, Alzheimera czy depresja. 

Ten najpoważniejszy  - udar mózgu - definiuje się jako nagłe wystąpienie ogniskowych lub uogólnionych zaburzeń funkcji ośrodkowego układu nerwowego utrzymujących się dłużej niż 24 godziny lub prowadzących wcześniej do śmierci. Udar jest chorobą rozpoczynającą się nagle i w krótkim czasie może doprowadzić do niesprawności. Typowymi objawami są: nagłe wystąpienie jednostronnego niedowładu lub porażenia kończyn i twarzy, jednostronne nagłe drętwienie lub zaburzenie czucia, widzenia i mówienia, niemożność utrzymania pionowej postawy ciała oraz bardzo silny ból głowy. 

Podstawową profilaktyką chorób naczyń mózgowych jest leczenie schorzeń, które są czynnikami ryzyka np. nadciśnienie tętnicze, cukrzyca, miażdżyca czy hipercholesterolemia. Warto wyeliminować również inne przyczyny chorób sercowo-naczyniowych, o których wspomniano już wcześniej. Kompleksowe podejście przyniesie najlepszy efekt profilaktyczny. 

Profilaktyka

Większości z chorób sercowo-naczyniowych można zapobiegać poprzez modyfikację stylu życia. W tym wypadku warto wyeliminować główne czynniki ryzyka wspomnianej grupy chorób tj. palenie tytoniu, stosowanie niezdrowej diety, otyłość, brak aktywności fizycznej czy spożywanie alkoholu. Osoby posiadające chociaż jeden czynnik ryzyka chorób sercowo-naczyniowych tj. nadciśnienie, cukrzyca, hipercholesterolemia, powinny wprowadzić zmiany jak najwcześniej gdyż obciążenie jest jeszcze wyższe. Wykazano, iż zaprzestanie używania tytoniu, zredukowanie ilości spożywanej soli, zwiększenie spożycia warzyw i owoców, regularna aktywność fizyczna i unikanie spożywania alkoholu zmniejsza ryzyko chorób układu krążenia. Ponadto wczesne leczenie podstawowych jednostek chorobowych zwiększających ryzyko zapobiega wspomnianym chorobom (1). By uchronić się przed zachorowaniem warto skupić się na czterech głównych zmianach:

1. Jedz zdrowo – zbilansowana dieta, oparta na warzywach i owocach, pełnoziarnistych produktach zbożowych, chudym mięsie, rybach i roślinach strączkowych ma kluczowe znaczenie dla serca i naczyń krwionośnych. Unikaj spożycia cukru, tłuszczu oraz alkoholu. 
2. Ćwicz regularnie – co najmniej 30 minut dziennie aktywności fizycznej pozwoli utrzymać w dobrej kondycji układ sercowo-naczyniowy. 
3. Unikaj używania tytoniu – jest on szkodliwy w każdej formie. Ryzyko zawału czy udaru spada niemal natychmiast po zaprzestaniu używania wyrobów tytoniowych i może spaść nawet o połowę po pierwszym roku abstynencji.
4. Badaj się – osoby z grup wysokiego ryzyka powinny szczególnie zapobiegać wystąpieniu chorób sercowo-naczyniowych. Po wyeliminowaniu modyfikowalnych czynników ryzyka i włączeniu leczenia chorzy powinny kontrolować swoje ciśnienie krwi, stężenie lipidów i glukozy we krwi [2].

Piśmiennictwo

1. https://www.who.int/en/news-room/fact-sheets/detail/cardiovascular-diseases-(cvds)

2. https://www.who.int/features/qa/27/en/

3. Nick Townsend, Lauren Wilson, Prachi Bhatnagar et al. Cardiovascular disease in Europe: epidemiological update 2016. European Heart Journal 2016; 37, 42(7): 3232–3245

4. Zachorowalność i umieralność na choroby układu krążenia - sytuacja demograficzna Polski. Rządowa Rada Ludnościowa. Monografia 2015