Przyczyny, objawy i leczenie cukrzycy typu 2 - kompendium

Epidemiologia

Obecnie cukrzyca typu 2 jest jedną z najczęściej występujących chorób cywilizacyjnych. Szacuje się, że na całym świecie zmaga się z nią 425 mln ludzi, a liczba ta stale się powiększa. Według Międzynarodowej Federacji Diabetologicznej (IDF) w 2045 r. liczba osób chorujących na cukrzycę typu 2 wzrośnie do 629 mln (1). Blisko połowa osób z zaburzeniami tolerancji węglowodanów nie jest świadoma swojej choroby, a wynika to głównie z braku regularnych badań stężenia glukozy we krwi. Niestety choroba nieleczona ciągnie za sobą wiele powikłań. Tylko w 2012 r. zmarło 1,5 mln osób chorujących na cukrzycę, z czego 43% w chwili śmierci nie przekroczyło 70 roku życia (2). Warto podkreślić, że znaczna większość spośród wszystkich diabetyków zmaga się z silnie dietozależną cukrzycą typu 2. U większości z nich choroba ta pojawiła się na skutek nadwagi lub otyłości. Cukrzyca typu 2 rozwija się stopniowo, a jej objawy mogą być niespecyficzne. Im szybsze rozpoznanie cukrzycy, tym mniejsze ryzyko wystąpienia powikłań związanych z zwiększonym stężeniem glukozy we krwi.

Czynniki ryzyka

Problemy z gospodarką węglowodanową u osób z cukrzycą typu 2 najczęściej wynikają z zaburzonej wrażliwości tkanek na działanie insuliny lub niedoboru tego hormonu. Tym właśnie typ 2 różni się od cukrzycy typu 1, która charakteryzuje się rzeczywistym i trwałym niedoborem insuliny. Insulina jest produkowana przez komórki beta wysp trzustki, a najważniejszą jej funkcją w ustroju jest zmniejszanie poposiłkowego stężenia glukozy we krwi, poprzez zwiększenie jej wchłaniania przez komórki obwodowe. Możemy wyróżnić kilka przyczyn, które wpływają na występowanie problemów z prawidłową tolerancją tego cukru. Poza czynnikami niemodyfikowalnymi takimi jak: wiek, płeć, pochodzenie etniczne czy obciążenie genetyczne, możemy wyróżnić również takie, na które mamy wpływ:

• nadmierna masa ciała,
• brak aktywności fizycznej i prowadzenie siedzącego trybu życia,
• nieprawidłowa dieta bogata w tłuszcze i cukry proste,
• palenie papierosów.

Ponadto istnieją również inne jednostki chorobowe, które bezpośrednio lub pośrednio (ze względu na stosowaną farmakoterapię) mogą wiązać się z wystąpieniem cukrzycy typu 2. Do tych chorób zaliczamy głównie:

• zespół policystycznych jajników (PCOS),
• zespół Cushinga,
• akromegalia,
• nadczynność tarczycy,
• hiperprolaktynemia,
• przyjmowanie niektórych leków np. sterydy (3).

Objawy i diagnostyka

Diagnostyka cukrzycy typu 2 jest utrudniona ze względu na początkowy, wolny rozwój objawów. Najczęściej diagnoza stawiana jest wtedy, kiedy już występują powikłania chorobowe, takie jak np. neuropatia obwodowa czy problemy z nerkami. Zdarza się, że objawy cukrzycy typu 2 są bardzo podobne do objawów cukrzycy typu 1. Do najczęściej występujących zaliczamy:

• nadmierne pragnienie, 
• uczucie suchości w jamie ustnej,
• częste oddawanie moczu,
• zwiększone uczucie głodu,
• nieostre widzenie,
• senność, letarg,
• drżenie rąk,
• nudności,
• trudno gojące się rany.

Ponadto cukrzyca typu 2 może powodować dodatkowe objawy, takie jak:

• mrowienie lub drętwienie rąk i stóp,
• powracające infekcje grzybicze,
• problem z utratą masy ciała,
• przewlekłe uczucie zmęczenia.

Niektóre z powyższych objawów czasami ciężko powiązać z zaburzeniami gospodarki węglowodanowej. W celu postawienia diagnozy cukrzycy typu 2 niezbędne jest wykonanie badania stężenia glukozy we krwi. Prawidłowy wynik na czczo powinien być niższy niż 100 mg/dl, stężenie pomiędzy 100-125 mg/dl świadczy o nieprawidłowej tolerancji glukozy, a wynik powyżej 125 mg/dl mówi o rozwiniętej chorobie. 

Leczenie

Dieta i aktywność fizyczna

Podstawą leczenia cukrzycy typu 2 jest odpowiednio zbilansowana dieta. Bez przestrzegania prawidłowych zasad żywieniowych nie jest możliwe utrzymanie właściwych stężeń glukozy we krwi. 

• W celu zminimalizowania wahań stężenia glukozy we krwi istotnym elementem jest regularne spożywanie posiłków. Osoby na diecie cukrzycowej powinny zaplanować 4-5 posiłków w ciągu dnia rozłożonych w miarę równych odstępach 3-4 godzin, a ostatni posiłek zjeść na 2-3 godziny przed pójściem spać. W niektórych przypadkach należy włączyć do diety posiłek nocny, jednakże jego zasadność i skład powinien być ściśle skonsultowany z lekarzem lub dietetykiem.
• Dieta o obniżonej wartości energetycznej powinna zostać wprowadzona u osób, u których występuje nadwaga lub otyłość. Utrata masy ciała korzystnie wpływa na normalizację stężenia glukozy we krwi, a także zwiększa wrażliwość tkanek na działanie insuliny. Redukcja powinna zostać przeprowadzona stopniowo, tak aby uniknąć efektu jo-jo. 
• Węglowodany powinny realizować około połowę dziennego zapotrzebowania energetycznego. Należy wybierać produkty pełnoziarniste, które składają się z węglowodanów złożonych i cechują się niskim indeksem glikemicznym. Zawierają one błonnik pokarmowy, który zapewnia sytość na dłużej i spowalnia wchłanianie węglowodanów. 
• Warzywa, zwłaszcza w postaci surowej, powinny znaleźć się na talerzu cukrzyka minimum 4 razy dziennie. Owoce również zajmują niezwykle ważne miejsce w jadłospisie diabetyka z uwagi na wysoką zawartość błonnika, składników mineralnych i witamin, a także substancji bioaktywnych. Wykazują one szereg prozdrowotnych właściwości takich jak np. działanie przeciwzapalne czy antynowotworowe. Nie mniej jednak ze względu na wysoki udział cukrów prostych w ich składzie, owoce powinny zostać ograniczone do jednej porcji w ciągu dnia. Najlepiej spożywać je do posiłku, a nie jako samodzielną przekąskę.
• Główne źródło białka powinny stanowić chude produkty mleczne, ryby morskie, chude mięso drobiowe, a także nasiona roślin strączkowych. Ze względu na zwiększone ryzyko wystąpienia chorób układu krążenia, w tej grupie osób należy ograniczać czerwone mięso oraz jaja.
• Tłuszcze zwierzęce należy zastąpić tłuszczami roślinnymi. Zwiększenie udziału w diecie jedno- i wielonienasyconych kwasów tłuszczowych, które znajdują się w dużych ilościach w oliwie z oliwek, oleju rzepakowym czy oleju lnianym uwrażliwiają tkanki na działanie insuliny.
• Aktywność fizyczna poza wpływem na redukcję masy ciała niesie za sobą inne wymierne korzyści zdrowotne. Przede wszystkim zwiększa wrażliwość tkanek na insulinę, poprawia wydolność serca jak i zmniejsza ryzyko powstania miażdżycy. Warto wprowadzić aktywność fizyczną dostosowaną do swojego stanu zdrowia. Zalecane jest wprowadzenie 150 minut umiarkowanej lub 75 minut intensywnej aktywności fizycznej w tygodniu. 

Leczenie farmakologiczne

W przypadku braku poprawy stanu zdrowia, pomimo przestrzegania zaleceń żywieniowych i odpowiedniej dawki aktywności fizycznej, lekarz może wprowadzić doustne leki hipoglikemizujące, a w niektórych przypadkach - terapię insuliną. Do najbardziej popularnego leku należy metformina, która wpływa na zmniejszenie wchłaniania glukozy, hamuje wątrobową glukoneogenezę (produkcję glukozy) i zwiększa transport glukozy do komórek. Tak szerokie działanie tego leku wynika z jego wpływu na aktywację kinazy białkowej aktywowanej przez AMP (AMPK). Enzym ten odpowiada za komórkowe procesy energetyczne. Między innymi oddziałuje na transportery glukozy (GLUT-4), ułatwiając jej wykorzystanie przez komórki, ponadto nasila oksydację kwasów tłuszczowych i zmniejsza syntezę trójglicerydów. Dzięki temu wpływa również na poprawę gospodarki lipidowej i zmniejsza ryzyko chorób układu krążenia. Przyjmowanie farmaceutyków nie wiąże się jednak z porzuceniem diety i aktywności fizycznej. Te dwa elementy nadal powinny stanowić podstawę leczenia. 

Podsumowanie

Dbanie o zbilansowaną dietę, a także konsekwentne uprawianie aktywności fizycznej zmniejszają ryzyko wystąpienia cukrzycy typu 2. Regularnie przeprowadzane badania stężenia glukozy we krwi pozwalają na wykrycie tej choroby w jej bezobjawowym stadium. Wcześnie postawiona diagnoza i podjęcie odpowiedniego leczenia, szczególnie zmiana stylu życia, obniża ryzyko wystąpienia powikłań cukrzycy typu 2 i w większości przypadków pozwala na uniknięcie farmakoterapii. 

Piśmiennictwo

1. N H Cho, J E Shaw, S Karuranga et al. IDF Diabetes Atlas: Global estimates of diabetes prevalence for 2017 and projections for 2045. Diabetes Res Clin Pract 2018;138:271-281

2. https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/diabetes

3. Anita Tarnowska, Magdalena Walicka, Edward Franek. Zaburzenia gospodarki węglowodanowej w endokrynopatiach. Post N Med 2017; XXX(02): 99-103